Żmij, plakat, Paweł Zych

Opis

Żmij (pierwotnie Zmij), wyobrażany jako wielki wąż lub wężowy potwór, był na dawnej Słowiańszczyźnie postacią wszechobecną, wywodzącą się z pradawnych indoeuropejskich tradycji. U Słowian Wschodnich uznawany był prawdopodobnie za jedno z wcieleń Welesa – boga świata umarłych, a zarazem bóstwa płodności. Wedle popularnych domysłów pamięć o nim zachowała się w licznych nazwach typu Żmigród czy Żmijowska. Jest to postać dość wieloznaczna. Nie jest nawet do końca pewne, czy należy mówić o jednym Żmiju, czy też o wielu żmijach. Wedle niektórych przekazów utożsamiano Żmija z tęczą, gdyż ten żłopać miał wodę z rzek i oddawać ją chmurom, według innych – z Ognistą Rzeką łączącą świat ziemski z piekłem. Żmij pojawiał się jako wielki i niebezpieczny potwór albo jako niegroźny wąż. Ukazywał się także niekiedy jako wielogłowa bestia przypominająca smoka. Bywał monstrum terroryzującym okolicę, przyjacielem ludzi (w Rossoszycy wielbiono go nawet jako istotę wymierzającą sprawiedliwość), w końcu też szkodnikiem. W tej ostatniej roli próbowano (zwłaszcza na Łużycach) wyróżnić kradnącego monety Pieniężnego Żmija, wysysającego mleko krowom Mlekowego Żmija czy wynoszącego zboże z komory w łupinach orzecha Żytniego Żmija. Specyficzna forma Pieniężnego Żmija występowała w Zgorzelcu, gdzie potwór czuwał nad stojącą na schodach kościoła św. Piotra skrzynką, w której zawsze znajdował się dukat. Gdy ktoś pozostawiał go w spokoju, na drugi dzień odnajdywał dwa dukaty, a w kolejny trzy, gdy jednak zabrał wszystkie monety, dostawał się pod panowanie złych mocy, dopóki wszystkiego nie oddał. Jakkolwiek trudno stwierdzić czy Żmij był jeden (pojawiający się w różnych wcieleniach), czy też było ich wielu, jak również nadać mu jednoznacznie dobre lub złe cechy, pozostaje pewnym, że ta archaiczna postać występowała u wszystkich Słowian, skoro znamy ją przede wszystkim z Rusi, ale przecież także z Dolnego Śląska i Łużyc. Prawdopodobnie od Żmija wywodzi się równie niejednoznaczna postać Króla Wężów. Poniżej przedstawiamy trzy podania z różnych części ziem polskich, ukazujące rozmaite wcielenia owego zagadkowego potwora. W dwóch z nich Żmij występuje jako groźna bestia-smok, podczas gdy w trzecim pozostaje jedynie szkodnikiem kradnącym żyto.